Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Çikolatanın Lezzetli Tarihi
Nestlé Türkiye’nin ana sponsorluğunda 7 Ocak 2014 Salı günü Kadıköy’de açılacak sergi, mucize yiyecek çikolatanın bilinmeyen yönlerini mercek altına yatırırken, çikolatanın İstanbul ve Anadolu’daki yolculuğunu tarih, sanat ve tatlı severlerle buluşturmayı amaçlıyor. İlk kez sergi için ulaşılan İsviçre Vevey’deki Nestlé arşivlerinde ve Osmanlıca kaynaklarda yürütülen uzun araştırmalar sayesinde hepimizin yüzünü güldüren çikolatanın ilginç hikâyesi gün ışığına çıkıyor. Eğlenceli bir mekân düzenlemesiyle sunulacak olan sergi, çikolatanın Osmanlı’dan Cumhuriyet’e uzanan hikâyesinin başrol oyuncularını, karşılaşılan zorlukları ve eğlenceli anekdotları da içeriyor.
Saint-Joseph’te Çikolata Saati
Bundan yıllar önce Saint-Joseph Fransız Lisesi’nin bir geleneği vardı: çikolatalı ekmek ve kahveyle ikindi kahvaltısı. Nitekim lisenin mezunları her yıl bir araya geldikleri günü hâlâ “çikolatalı ekmek günü” diye anarlar. 7 Ocak’ta okulda başlayacak olan serginin ilham kaynağı tadını hiç kaybetmemiş olan bu hatıra: Vaktiyle, Osmanlı devrinin ve Cumhuriyet’in ilk dönemlerinin öğrencilerinin doyamadığı çikolatalar.
Çikolatanın bir kullanım kılavuzu da varmış!
Çikolata kakao denilen ağaçların bâdelerinden yapılır. Bu badeleri kavurup öğütürler ve sonra da şeker ve vanilya ve bazen de süt ilave ederek bildiğimiz çikolatayı yaparlar. (…) çikolata istimalinin bizde günbegün tezaid etmesini şayan-ı memnuniyet görmek lazımdır. Çikolatayı en muvafık olmak üzere sabah kahvaltısında sütlü çikolata şeklinde içmek lazımdır.
Servet-i Fünun, aded 697, 19 Ağustos 1320 [sayı 697, 1 Eylül 1904]
1904 yılında Servet-i Fünun’un hararetle teşvik ettiği çikolata tüketimi, gazetenin haberinden de anlaşıldığı gibi Osmanlı topraklarında yeni değildi. Çikolata on dokuzuncu yüzyıldan beri “bilinen” bir şeydi. Onu ilk olarak alafranga kahvelerde sunulan, özellikle soğuk havalarda sevilen, hatta doktorların da tavsiye ettiği bir içecek olarak tanıdı Osmanlı. Hatta öyle ki; dönemin hekimleri; “Kat kat esvab giyip hamallık etmektense her sabah çikolata ile mükemmel bir kahvaltı etmek her halde daha iyidir” der.
Sarayın resmi tedarikçisi: Nestlé
On dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısından itibaren Avrupalı çikolata firmaları Osmanlı pazarına girer, piyasa çikolata reklâmları, hediye kampanyaları, ücretsiz tadımlarla renklenir. Fakat sarayın teveccühünü kazanan firma Nestlé olur ve 1905 yılında Sultan 2. Abdülhamid’in tedarikçisi unvanını almayı başarır.
Genç Cumhuriyet 1927’de Nestlé’nin Feriköy’de kurduğu ilk çikolata fabrikasının yanı sıra, Şark Çikolataları gibi yeni markaların fabrikalarının kuruluşuna da tanıklık eder. Victoriat, Tobler, Zurcher, Faverger, Cadbury, Menier, Elite gibi markalar ve hatta taklitleri yaratıcı reklâmları ve kampanyalarıyla Cumhuriyet’in ilk yıllarında da kıyasıya rekabet halindedirler. Bu sırada eski adıyla L’Orient, yeni adıyla Baylan gibi pastaneler ise çikolata zanaatını başka bir ölçek ve gelenekte yaşatmakta ve geliştirmektedirler.
Bu rekabetin sonucunda, Türkiye’nin değişen koşullarında kimi markalar tezgâhlardan tamamen silinirken Nestlé gibi bugüne dek gelebilen markalar da mevcuttur, Ülker, Eti gibi sonradan kurulup büyüyenler de vardır. Çeşitler yıllar içinde artmış, ambalajlar değişmiş, rekabet hızlanmıştır. Çikolatanın temel meziyeti ise Osmanlı’dan bugüne hep aynı kalmıştır: “Fikir ve bedene büyük bir neş’e ve mahzuziyet ita etmekle beraber yorgun bir vücuda nâkabil-i tarif bir hiss-i istirahat vermek.”
Saadet Özen’in küratörlüğünü üstlendiği, çikolatanın heyecan verici ve ilginç olaylarla dolu hikâyesini anlatan sergi 7 Ocak - 24 Ocak 2014 tarihleri arasında Moda-Kadıköy’deki Saint-Joseph Lisesi Sergi Salonu’nda gezilebilir.
