"Çocuklarımızı zorluklarla baş edebilecek yeterlilikteyetiştirebiliyor muyuz?" Zorluklarla baş etmenin en önemli yolu kendinegüvenmek. Çünkü, sürekli korkan, kendini yetersiz hisseden bir çocuk her türkötü duruma boyun eğmek durumunda kalabilir. Oysa çocukların ilk öncekendilerine güvenmeye ve kendi değerlerinin bilincinde olmaya ihtiyaçları var.Kendine güven duygusu bir çocuğa verilebilecek en değerli armağan. Öyle ki bu duygunun eksikliği çocuğun sosyalilişkilerini ve davranışlarını da olumsuz yönde etkileyebiliyor. Kendinegüvenen çocuklar yetiştirmek için anne babaya düşen görevleri ve diğer tümayrıntıları Psikolog Cem Gümüş'ten aldık.
Çocuk çevresindeki ilişkiler alanındanaldığı verilerden (kullanılan sözler, tutumlar, ses tonu, sevgi ifadesininderecesi, sarılırken sıkma derecesi, beden dilleri, üst düzey beklentilerivb.) hareketle kendi değerlilik algısını yaratır, inşa eder. Bu öğrenilen birşeydir. Sürekli kendisine bencil, sakar, düşüncesiz ve yaramaz denilen birçocuk kendine güvenini geliştiremez. Çocuk bu süreçte kendine hep şu soruyusorar: "Ben kimim?"
Çocuğun kendine biçtiği acımasız eleştirilerçevredeki ortamdan aldığı geri bildirimlerle desteklendiğinde durum pekişir.Çocuk ne kadar küçükse anne baba da o derece Tanrı gibidir. Bu yüzden de küçükçocuklar anne babanın kendisine nasıl davrandığından çok daha fazla etkilenirler. Tüm bunları çocuk sorgulamaz, olduğu gibi alır, kabul eder. Çocukta hedeflenmesi gereken en önemli şeykendisine güvenmesidir. Çocuğunuzun kendine güvenen bir birey olarakyetişmesinin ileride problemli çocuk olmasını önlemekten, başarılı olmasına, sosyalliğe kadar birçok faydası vardır. "Yaptığım davranış çocuğun kendine güvenini arttırıyor mu acaba?" diye şüphelenildiğinde kişi kendisine şunu sorabilir: "Onun yerinde ben olmak ister miydim? İyi hisseder miydim?" Kendine güven algısı esnektir, yani zamanlaiyileştirilebilir. Toprağın otları ayıklanıp gübre verilirse o zaman bitki dahada güçlenecektir.
"KENDİM OLDUĞUM İÇİN MUTLUYUM" Kendine değer verme şudur: "Ben kendim olduğum için mutluyum."Kendine değer vermeyen ama güvenen çocuklar olabilir. Oysa güven ve değer hissinin birlikte olması sağlıklıdır. "Ben koşulsuz bir şekilde seviliyorum"ve "Yeterli birisiyim. Kendim ve dünya ile başa çıkabilirim." Buradakoşulsuz sevilmek konusu kilit önemdedir. Koşullu sevgide "Ben iyiyim, eğer..." vardır.O zaman performans koşulu gelir. İyilik hali gösterilen performansa bağlı olmamalıdır: "Eğer bir şeyde başarısız olduysam, insan olarak başarısız, değersizbiriyim demek" olur. Koşulsuz sevgi oluşursa çocuğa disiplinuygulandığında zedelenmez, sadece sosyal olarak uygun davranmayı öğrenmesigerektiğini anlar. Sevgide boşlukların olması çocuğun sevilebilmek için güçlüolma, kendini ispatlama zorunluluğu hissetmesine neden olabilir.
ÖNCE KOŞULSUZ SEVGİ... O yüzden önce sevgi garantilenmeli sonra kendine güvene odaklanılmalıdır.Sevildiğini deneyimlemedikçe hiçbir çocuk kendine güvenmez. Çocukla olan iletişimlerde sıklıkla sevgi ifadelerini araya serpiştirmek uygun olur. Ebeveyn kendine sık sık, "Çocuğum sevgimi hissedip yaşıyor mu?" diyesormalıdır.
*****
KENDİNİ YETERSİZ HİSSEDEN ÇOCUK ÇABALAMAZ Kendine güvenmeyen çocukların davranışları da bu yönde tutarlı olur. Bu,kendini gerçekleştiren kehanettir. Yani kendilerini yetersiz hissettikleri içinçabalamaya gerek duymaz, kendini geliştiremeyeceğini düşünür, kendi kabuğundayaşar; dolayısıyla da kendisini geliştirmemiş olduğuna bakarak yetersiz birisiolduğundan iyice emin olur. Kendine güvenen çocuklar ise motive, canlı, enerjikbir şekilde adım atar, kendilerini geliştirecek imkanlara kendilerini açarlar.
ANNE BABALARA ÖNERİLER Çocuğunuzun kendine güvenen bir birey olarak yetişmesi için aşağıdaki noktalara dikkat edebilirsiniz:
Güven sağlamak: Her çocuk anne babayagüvenme hissini yaşamalıdır. Anne babayı adil ve makul görmelidir. Bir yeregittiğinizde haber vermeli, ne zaman geleceğinizi söylemelisiniz. Bu yüzdenverilen sözleri tutmak önemlidir. Çifte mesajlar verilmemeli, açık ve netolunmalıdır. Rol yapılmamalıdır. Gerektiğinde de özür dilenmelidir. Güvensağlayan anne babalar "hayır" demek istediklerinde "hayır"diyebilirler, ama aynı zamanda da anlayışlı ve eğlenceli olabilirler. Kendi ihtiyaçlarının olduğunu, bazen kendi içinde bunları yaşamak istediğini,yetişkin problemleri hakkında tartışmak istemediğini anlatırlarsa, çocuklar daanlarlar ve saygı gösterirler.
Odaklanmış dikkat: Çocuğun varlığınındeğerli olduğunu hissetmesi için çocuğa bakılması değil, çocuğun görülmesigerekir. Çoğu zaman çocuk sadece yaramazlık yaptığında görülür. O zamanyetişkinin tüm dikkati çocuğa yönelir. Çocuklar olumsuz da olsa dikkatinkendisine yönelmesi karşısında, hiç yoktan iyidir diye düşünmeye başlarlar. Buşuna benzer: Market kuyruğunda tezgahtarın sizinle ilgilenmediğini, temaskurmadığını düşünün. Bazıları bakıp gülümserse, ilgilenirse bu kişileri unutmayız. O tezgahtarı severiz. Diğerini ise tercihetmeyiz. Aynı şey çocuklarınız için de geçerli. Hangi tezgahtar olmakistersiniz? Bunu yapmak daha fazla zaman almaz, sadece dikkatin çevrilmesinigerektirir. Canlı gözlerle temas kurmayı gerektirir. Odaklanmış dikkat çocuğunöznelliğini gördüğünüzü hissettirmektir. "Dikkatimi sana yönlendirmekisteyeceğim kadar önemlisin." O zaman çocuk: "Temas kurulmaya değerbirisiyim" der. İşkolik ebeveynler bunu yapmakta zaman zaman zorlanabilir.Ama bu alışkanlıklar değiştirilebilir.
Zaman ayırmak: Çocuklar, ebevenleri nadirenetraflarında olduğunda ya da meşgul şekilde başka şeylerle ilgilendiklerindesevildiklerini hissetmezler. Gezmek, sohbet etmek, paylaşmak isterler.Arkadaşlarla yapılan bu tür aktiviteleri çocuklarla da yapmak gerekir.
Çoğu zaman çocuklar için yapılan şeyleredikkat verilir, çocuğa değil. Örneğin, çocukla oynarken aradaki keyfe değil de oyuna odaklanılır ya da banyoyaptırırken baloncuklarla oynarken duyduğu sevince katılmak yerine banyo yaptırmaya odaklanılır. Çocukla ne yapacağını bilememek aslındaproblem değildir. Ne yapıldığı çok da önemli değildir, önemli olan birlikteliktir. İki kişinin bir arada olması vearadaki temastan keyif almasıdır. Çocuğun, "Ben birlikte olmaktan keyifalınabilecek birisiyim" hissini yaşaması önemlidir. Kişiliği eleştirmemek: Kendine güveni en çokzedeleyen faktörlerin başında kişiliği eleştirmek gelir. Sınır koymak, kuralları öğretmek tabii ki önemlidir.Bu başka bir şeydir. Önemli olan sınırları koyarken de arkadaşça yaklaşmaktır.Çocuğu kesinlikle etiketlememek, aşağılamamak lazım. Yoksa çocuk kendi kendinide eleştirmeye başlar. Bunu başarabilmek için de çocuğun kişiliğini değil, yapılan olumsuz davranışı eleştirmek gerekir. Örneğin, "kababirisisin" yerine; "Araya girmelerinden rahatsız oluyorum ve sözümü kesmemeni istiyorum"gibi. Kucakta durmak isteyen çocuğa, "Bebek gibi davranma" demekyerine; "Şimdi şunu bitirmem lazım. O yüzden seni daha fazla kucağımdatutmayacağım" gibi... Bu şekilde anne baba kendi ihtiyacını ifade etmiş veçocuğun özgüvenini zedelemeden, kişiliğini eleştirmeden sınır koymuş olur.
ONU DEĞİL, DAVRANIŞINI ÖVÜN Övmek: Övgü iyi kullanılmalıdır. İyi davranış eşittir iyi insan olmak formülükullanılmamalıdır. Örneğin, notlarının yüksek olmasından gurur duyuyorum, iyibir kızsın vb. koşullu sevgidir. Bu tür tutumlar sonucu çocuklar, "Benyaptıklarımdan ibaretim" düşüncesine kapılıp ileriki yaşamlarında da enufak bir başarısızlıkta kendilerini kötü hissedebilirler. Pozitifleri nasılfarkettiğimiz asıl önemli olandır. Kişiliği değil, davranışı övmek gerekir.Davranışa pozitif reaksiyonlar göstererek bu yapılabilir. "Kurallarıhatırlamandan dolayı çok mutlu oldum", "Bak gördün mü! Tamamen kendibaşına üstesinden geldin. Bu senin yeni öğrendiğin bir şeydi", "Bağırmadan yumuşak bir ses tonu kullandığın için teşekkür ederim."Övgü hep davranışa olmalı, sevgi ise koşulsuz sunulmalıdır.
Saygılı tutum: Çocukla, çok abartılı,küçümseyici, alaycı konuşmamak lazım. "Lütfen, üzgünüm, afedersin,teşekkürler" gibi ifadeler kullanılması da aradaki saygıyı arttırır.Çocuklar bu konuda çok hassastır. Anne babalar çocuklarına yetişkinlere gösterdikleri tarzda bir saygı göstermeye önem vermelidirler. Göz hizasında konuşmak da faydalıdır. Ne yapılması gerektiğini söylemek (neyapılmaması gerektiği değil) ve gerekçelerini zaman bulunan her an ifade etmek en iyisidir. Biraz daha yavaş, anlayabileceği tonda konuşmak faydalıdır. Çocuğa saygı gösterildiğinde çocuk da ebeveyne saygı göstermeyi öğrenir. Almadığı şeyi çocuk da geri veremez. Diğerlerine karşı saygılı olması da beklenmelidir. Bazıdavranışların kabul edilebilir, bazılarının da kabul edilemez olduğuöğretilmelidir. Sosyal kuralları öğretmek sabır ve emek ister. Doğru-yanlışa değil, güçlü yanlaraodaklanmak: Neyin yanlış olduğuna değil de neyin doğru olduğuna her zamanodaklanmak sevgiyi de beraberinde getirir. Çocuğun ne kadar çok güçlü yanınıgörürsek o kadar çok olumlu yanı ortaya çıkıp gelişir. İyi yanları her zamandesteklemek gerekir. Bu yanları görünce heyecan tepkisiyle sevinmek iyi, sessizkalmak yanlıştır. Eksiklikler fazlaysa: "Yakında bunu öğreneceğindeneminim, bunu hatırlamakta zorlanıyorsun ama yakında biliyorum kihaledeceksin" denilebilir. Beden diliniz de tutarlı olmalıdır. Çocuktakipozitifleri gören bir filtre ve zihin alışkanlığı geliştirmek önemlidir.
*****
Gerçekçi beklentiler: Çoğu zaman ebeveynlerçok şeyi az sürede istemek gibi yüksek baskılı beklentiler içine girebiliyorlar. Çocuklar da özellikle küçükolduklarında bu beklentileri pek sorgulamazlar. Durumu kendi yetersizliklerineyormaya başlarlar. Çocuğun düzeyini iyi takip edip kapasitesine uygunbeklentiler içinde olmak önemlidir. Özellikle ilk çocukta beklentiler yüksekolur, çünkü deneyimsizlik vardır. Aile prestijini, gururunu taşımak zorundabırakılırlar. O yüzden sonraki çocukların yetiştirilmesi süreci genellikle dahakeyifli olur. Çocuk gelişiminde çocuğun her dönemde hangi noktaların gelişmesigerektiğini bilmek faydalıdır. En önemlisi de sevginin yaşanmasıdır.
Empatik anlama: Karşıdakinin nadirenanladığını hisseden birisi sevildiğini düşünmez. Çocuğun dünyasına girip onun"biricik"liğiyle ilgili anlayışı ona göstermek gerekir. Ağladığında"Bebek olma" yerine, "Şu anda çıkmak zorunda olmamız senin içinçok üzücü galiba" demek yerinde olur. Sadece duyulmak insanlığın çektiğien büyük susuzluk. Duyulmanın kendisi bile iyileştiricidir.
ÇOCUĞUN DUYGULARINI ÖNEMSEYİN Çocuğa duygularıyla kendi başına başa çıkması gerektiğini hissettirmek, yalnız bırakmak, duygularını önemsememek onlara mantıksız, anlamsız davranışlar içindebulunduğunu söylemek yanlıştır. Bu taktirde çocuklar duygularınayabancılaşırlar. Ebeveynler çocuğun kendisine benzemesini isterler. Bir duygu bastırılırsa aslında canlı canlı gömülür ve orada kalır. Böyle olursa kişiileride kendisine yabancılaşır. Psikosomatik semptomlar, kıskançlık veistemeyen davranışlar ortaya çıkabilir. Burada üzerinde durulması gereken noktaduyguların var olduğudur. Nasıl ki güneşle yağmur varsa öfke ve sevgi de vardır.Çocuklar bazen bizden çok farklı duygular içine girebilirler. O zamanlarda çocuğun duygusuna saygı göstermekgerekir. Ama tam da bu noktada, bu duyguların nerede, nasıl, ne zaman ve kimekarşı ifade edileceğini, bu yönde nasıl hareket edilebileceğini ya da başaçıkılabileceğini ebeveyn yönlendirmelidir. Duygularla nasıl başa çıkacağınıaslında ebeveyn de zaman zaman bilmez. Otomatik pilotta yaşar. Ebeveyn kendi duygusunu da göstermelidir.
Ebeveynlerin kendine güveni: Çocuklarebeveynlerin kullandığı psikolojik sözcüklere dikkat eder. Ebeveynin kendikendisine söylediği ifadeleri öğrenir. Ebeveynin özgüveni çocuğa model olur.Çocuğun nasıl bir iletişim ortamına tanık olduğu önemlidir. Bu yüzden anne vebabanın kendi içinde problemleri varsa, bunları özel olarak çözmeye başlamalarıgerekir. Özel yaşam durumlarında bir uzmandan destek almak faydalı olabilir.Ebeveynler kusursuz olmak zorunda değildir. Zaten çocuklar da çok esnektirler.Önemli olan kaynaklar doğrultusunda ve bilinçli olarak yapılabilenin en iyisiniyapmaktır.
KİMSE KUSURSUZ DEĞİL Suçluluk: Ebeveynler bu yeni teknikleri öğrenirken suçluluk duyabilirler.Hatırlanması gerekir ki birçok kere yapabileceklerinin en iyisini yapmayaçalıştılar. Eski anne babadan öğrenilen yöntemleri uyguladılar. Şimdiyenilerini öğrenip uygulamaya başlamak tabii ki kolay olmayacaktır. Uygunmodeller bulup izlemek faydalı olabilir. Kitaplar, ebeveynlik eğitimleri vb.faydalı olabilir. Kusursuz anne baba olmak isteyen tükenmeye hazırlıklıolmalıdır. Böyle bir şey yoktur.
