Tekerlek,Mezopotamya’da önce seramikçi çarkında kullanıldı. Ardından Sümerler, iki tekerleklisavaş arabası ve sonra dört tekerlekli araba yaptı.
M.Ö. 2500’de Sümerler’in dört tekerlekli savaş arabası
M.Ö. 2500’de Sümerler’in dört tekerlekli savaş arabası
Tekerlek Nasıl Keşfedildi?
Tekerleğinnasıl ve ne zaman keşfedildiğini kesin olarak bilmek mümkün değil. Ancakarkeolojik buluntular, taş kabartmalar ve duvar resimleri yardımıyla bazıbilgilere sahibiz. İlk tekerleğin Mezopotamya’da M.Ö. 5000’lerde bulunduğusanılıyor. Ancak o dönemde tekerleğin seramik kap yapmak için seramikçi çarkıolarak kullanıldığı kabul ediliyor. Taşımacılık amacıyla tekerlek ilk kez,Sümerler’in M.Ö. 3000’de geliştirdiği kağnıda kullanıldı. Sümerler ikitekerlekli savaş arabasını M.Ö.2800’de geliştirdi. İlk kağnı ve arabalar, sığırveya merkeple çekilirdi. Dört tekerlekli arabalar M.Ö.2500’de yapıldı. Odönemde tekerlekler, kağnı tekerleği gibi düz keresteden yapılırdı. Günümüzdekiat arabalarında kullanılan tekerlek parmağı, M.Ö. 2000’de icat edildi. Parmaklıtekerlekler hafif olduğu için önce savaş arabalarında ardından da yükarabalarında kullanıldı.
Parmaklı tekerleği olan üç kişilik Hitit savaş arabaları
(sürücü solda, mızrakçı ortada ve kalkan tutan sağda)
Tekerleğin İcadından ÖncekiBuluşlar
Tekerleğinicadından önce, yükler insan sırtında taşınırdı. Hayvanlar ehlileştirilincehayvan sırtında taşındı. Küçük köy ve kentler kurulunca insanların taşıma ihtiyaçlarıda arttı. Köy ve kentler kurulurken gereken ağır kaya ve kütükleri, hayvansırtında taşımak mümkün olmuyordu. Yük taşımak için üç önemli buluş yapılmıştı.Birinci buluş, büyük ve ağır yükleri ağaç kütükleri üzerinde kaydırmaktı. İkincibuluş, Buzul Çağı sonuna doğru kullanılan kızaktı. Buzul Çağı sona erdiktensonra, ağaçtan yapılan kızaklar kullanılmaya devam etti. Üçüncü buluş, ağaçtanyapılmış merdiven benzeri bir aracın üzerine yük koyup, ön ucunu havayakaldırıp arka ucunu yerde sürükleyerek çekmekti. Daha sonra, bu aracın ön kısmıbir sığırın sırtına bağlanarak çekilmeye başlandı. Bu yöntem, ABD’dekızılderililer tarafından son yıllara kadar kullanılmaktaydı. Merdivenin üzerindekiyük çok ağır olunca çekmek imkansızdı. İki buluş birleştirilerek sorun çözüldü.Merdivenin altına kütükler konularak ağır yükler kolayca taşındı. İnsan gücüyetersiz kalınca, altına kütük konulan merdivenler hayvanlara çektirildi.
Tekerlekli arabaya geçiş
Tekerlek Diğer BuluşlarlaBirleşince Sinerji Yarattı
Mezopotamya’datekerlek keşfedilip seramikçilerce kullanılırken, taşımacılık alanındaki diğerbuluşlar da yapılmıştı. Dünyada ilk büyük medeniyeti kuran ve yazıyla birlikteçok önemli ilkleri gerçekleştiren Sümerler’in ilk tekerlekli arabayı keşfetmesiiçin M.Ö.3000’de koşullar hazırdı. Sümerler, merdivenin altına kütük koyarakyük taşıyordu, ancak merdiven ilerledikçe arkadan çıkan kütüğün tekrar öne konulmasıpratik değildi. Merdivenin altındaki kütüklerin zamanla aşınması ve kütükdöndükçe oyuğun derinleşmesi, tekerlekle arabayı birleştirme fikrini doğurdu.Kütükten kesilen daire şeklindeki parçalar, sığırlar tarafından çekilenmerdiven şeklindeki taşıma aracının arka ucuna takıldı. Böylece Sümerler ilkkağnıyı icat etmiş oldu. Kağnıyı sığırlar çektiği için hız çok yavaştı ama ağıryükleri taşımak da kolaylaşmıştı. Sümerler kağnıyı geliştirip savaş arabasıyaptığında, sığır yerine atları kullanmaya başladı. Böylece savaşçılar çokhızlı hareket etme şansına kavuştu. M.Ö.2500’de dört tekerlekli ve iki atlaçekilen Sümer savaş arabaları kullanıma girdi. Ancak bu arabalara hala kağnıtekerleği takıldığı için arabalar ağırdı. Sümerler M.Ö.2000’de günümüzde dekullanılan parmaklı tekerleği icat ederek arabaları hafifletti.
Altından yapılmış Pers arabası (M.Ö.550-330)
Savaş Arabaları, Savaşların SonucunuEtkiledi
Sümerler’intekerleği mükemmel hale getirmesi, savaş arabalarının hız ve manevra yeteneğiniartırıp, Sümerler’e savaşta üstünlük kazandırdı. Savaş arabaları, Hititler veMısırlılar arasındaki Kadeş Savaşı’nda çok etkili oldu. İki tarafın daarabalarında 6 parmaklı tekerlek kullanılıyordu. Ancak, Hititler tekerleklerinaksını Mısırlılar gibi arabanın en arka noktasına koymamıştı. Hitit savaşarabalarında tekerleklerin aksı arabanın ağırlık merkezine (ortasına) yakındı.Bu tasarım sayesinde, Hitit arabalarının manevra yeteneği artmış ve üç askertaşıma olanağı doğmuştu. Bir asker arabayı sürerken, ikincisi ok veya mızrakatıyor, üçüncüsü ise diğerlerini kalkanla koruyordu. Kadeş Savaşı, dünyada enfazla savaş arabasının kullanıldığı savaş olmuştu. Yaklaşık 5000 savaş arabasıkullanıldığı hesaplandı. II. Ramses Mısır’a dönünce, halkını savaşı kazandığınainandırmak için, taş duvarlara başarısını anlatan abartılı yazılar yazdırıpresimler yaptırdı. Bir süre önce bilim adamları, Hititler’in savaş arabalarınınüstünlüğü karşısında, Ramses’in savaşı kaybedeceğini anlayıp antlaşmaimzaladığı sonucuna ulaştı. Hititler, savaş arabalarının gücü ile Suriye’yifethetti ve önemli ticaret yollarının kontrolünü ele geçirdi. Hititler, ticaretyolları, demir gibi değerli metaller ve diğer doğal kaynakları iyi kullandıklarıiçin bölgenin en güçlü devletlerinden biri oldu.
Tekerlekve savaş arabasının keşfi Sümerler’e üstünlük sağladı. Hititler de savaşarabalarının mükemmel tekerlek sistemi sayesinde büyük bir güç oldu.
Prof. Dr. Ural Akbulut
ODTÜ Kimya Bölümü
